De politieke situatie
De politieke situatie van het Heilige Roomse Rijk van de Duitse natie werd sedert de 15e eeuw door duidelijke tekenen van verval gekenmerkt.
Bedreigingen van buiten
In het Noordoosten was de staat van de Duitse Orde aan de Poolse koning leenplichtig, maar toch met de keizer verbonden. Dit leidde tot conflicten, tenslotte werden gedeelten van de staat van de Duitse Orde door Polen onderworpen. De eenheid van Europa werd verstoord door de sterke nationalistische inspanningen van verschillende staten. Vooral Frankrijk en Spanje groeiden uit tot sterke autonome naties. Het conflict met Frankrijk in de buitenlandse politiek van Karel V gedurende de eerste eeuw van de Reformatie, verzwakte de binnenlandse politieke macht van de keizer en gaf de Reformatie gelegenheid om voet aan de grond te krijgen.
Hetzelfde gold voor het conflict met het sterke rijk van de Turken. Als in het jaar 1453 Constantinopel gevallen is, dan laat deze datum slechts de buitengewone machtstoename van de Turken zien.
Na talloze veroveringen in Klein Azië breidt het Turkse Rijk zich steeds verder naar het Westen uit. Het gebied van de beneden Donau (het huidige Hongarije), grote gebieden van de landen aan de Middellandse Zee en Noord Afrika waren reeds veroverd of tenminste tot een raakvlak tussen de Turken en de Habsburgse keizers geworden.
De innerlijke zwakte
Tenslotte draagt ook de veranderende situatie in de binnenlandse politiek tot het beeld van het door crises geteisterde rijk bij. De eenheid van de Christelijke staat was door de eeuwen heen gedurende de conflicten tussen keizers en pausen de facto reeds verdwenen.
De hervorming van het rijk door Maximilianus
Keizer Maximilianus probeerde nu dit verval van het rijk tot staan te brengen. Een eerste speerpunt van deze maatregelen was de inrichting van het Rijksregiment in het jaar 1500, dat gevormd werd uit 20 rijkspolitici. Tot deze staatsraad behoorde de keizer als voorzitter met twee vertegenwoordigers van het keizerlijke hof en 17 vertegenwoordigers van de vorsten en staten. Keizer Maximilianus de 1e, gedurende wiens regeringstijd (1493-1519) de hervormingen van het rijk werden uitgevoerd, wordt in de geschiedschrijving gerekend tot de laatste ridders onder de Duitse keizers en als beschermer van de Humanisten.Het Edict van Worms
Toch duurde het dualisme keizer-vorsten voort. Dit werd hieraan duidelijk, dat de keizer in het jaar 1521 (inmiddels keizer Karel V) het recht had om edicten af te kondigen. Als voorbeeld hiervan kan het Edict van Worms genoemd worden, dat over Luther de rijskban uitsprak en hem voor vogelvrij verklaarde, dat wil zeggen dat hij door iedereen zonder strafvervolging gedood kon worden.De realisatie van dit edict, dat daarenboven ook iedere vorm van uitbreiding van de Reformatie verhinderen moest, was echter van de toestemming van de vorsten afhankelijk. Omdat dus de uitvoering van het Edict van Worms door het Rijksregiment voltrokken moest worden, maar dit in feite niet gebeurde, is het van rijksdag naar rijksdag vooruit geschoven. Op de Rijksdag te Speyer werd tenslotte aan de landsheren toegestaan om zelf over het doorzetten van het Edict te beslissen.
Zo onstond er ruimte, waarbinnen het historische en theologische verschijnsel van de Reformatie kon uitbreiden, de Reformatie kon overleven.
